W 2012 roku Europa była świadkiem fali oddolnych protestów przeciwko ACTA, porozumieniu mającym zwalczać naruszenia własności intelektualnej. Protesty, w których brali udział przede wszystkim ludzie młodzi, użytkownicy Internetu, odbywały się również w Polsce i dla wielu obserwatorów były zaskoczeniem. Ich symbolem stała się maska Anonymous, która szybko zagościła w naszym Muzeum na wystawie karnawałowej, jako przykład współczesnej karnawalizacji protestów społecznych
(http://ethnomuseum.website.pl/doc_1487-_wystawa-karnawal-krol-europy-.html).
Niezależnie od indywidualnego stosunku do ochrony praw autorskich i własności intelektualnej, oceny protestujących i samego porozumienia, protesty świadczą o tym, jak ważny stał się Internet jako źródło dostępu do treści, w tym do kultury. Wskazały też istotne pole konfliktu wokół praw autorskich i praw użytkowników, a zarazem obnażyły brak rozeznania decydentów w tej kwestii i niezrozumienie potrzeb i oczekiwań użytkowników Sieci.
Problematyka ta nie umknęła jednak uwadze m.in. działaczy społecznych. Na początku 2012 roku ciekawy raport na ten temat opublikowało Centrum Cyfrowe, organizacja pozarządową działającą na rzecz zmiany społecznej i partycypacji obywatelskiej za pośrednictwem nowych narzędzi i modeli opartych na dzieleniu się wiedzą i zasobami. Raport współfinansowany był przez Narodowe Centrum Kultury w ramach programu Obserwatorium Kultury.
Raport dotyczy zjawiska nieformalnej wymiany treści kultury – książek, filmów, muzyki – którą definiuje jako ważne zjawisko kulturowe i społeczne Koncentruje się przede wszystkim na cyrkulacji treści w Internecie, obejmuje jednak również wypożyczanie ich na bardziej tradycyjnych nośnikach, takich jak książki i płyty. Jako obieg formalny zdefiniowano taki, w którym jednym z elementów jest rynek lub instytucje publiczne (np. biblioteki), jako nieformalny – odbywający się bez tego typu pośredników. Obiegu nieformalnego nie należy więc utożsamiać z nielegalnym, nieformalne jest bowiem np. pożyczanie płyt od znajomych czy wymienianie się książkami.
Dlaczego warto badać takie zjawisko? Autorzy raportu uznali, że informacje na temat uczestnictwa w kulturze są niepełne, jeśli uwzględniają tylko formalny obieg treści. Co więcej, strefa nieformalna, choć rośnie, wymyka się prawnym regulacjom. Chciano też zebrać aktualne informacje na temat tego, jak faktycznie wygląda obieg kultury w Internecie – na ile ważnym elementem jest samodzielne tworzenie treści (przeszacowywane w dyskursie akademickim), a na ile – nowe sposoby ich dystrybucji, pomijające „oficjalnych” dostarczycieli. Wreszcie, raport pozwolił zobaczyć, jak nowe, globalne zjawiska wyglądają w polskim kontekście.
Badanie pokazało, że aż 62% respondentów nie uczestniczy w obiegu kultury, ani tym formalnym, ani nieformalnym. A co z osobami uczestniczącymi? Tu okazało się, że rynek nieformalny, jeśli rozumieć przez niego korzystanie z treści cyfrowych oraz pożyczanie od znajomych (przede wszystkim książek), jest trzykrotnie większy niż ten formalny. Jednak wbrew obiegowym opiniom nie musi to oznaczać, że rynek traci na obiegu nieformalnym. Okazuje się bowiem, że internauci ściągający pliki są jednocześnie największą grupą wśród osób kupujących książki, filmy czy muzykę. Kupujący i ściągający to więc często te same osoby.
Jeśli chodzi o opinie na temat ściągania, te skrajne należą… do grup skrajnych. Zdeklarowanymi zwolennikami obiegu nieformalnego, nie widzącymi problemów związanych z ochroną treści, było 8% badanych, a zdecydowanymi przeciwnikami ściągania, popierającymi jego penalizację – 11%. Największa grupa badanych (50%) postrzegała obieg nieformalny w innych kategoriach – jako poszerzający horyzonty.
Autorzy raportu chcieli przyczynić się do rozwoju debaty na temat dostępu do kultury, świadomie zrezygnowali więc z określeń etykietujących, z góry definiujących określone zachowania jako negatywne (np. „piractwo” czy „kradzież”). Uzyskane przez nich wyniki pozwoliły na wyjście poza myślenie o dostępie do kultury w kategoriach opozycyjnych i przeciwstawianie sobie „dobrych konsumentów” i „złych piratów”. Raport wskazuje, że polityka kulturalna nie powinna traktować dwóch obiegów kultury, formalnego i nieformalnego, jako odrębnych i przeciwstawnych, gdyż ich relacja, z perspektywy praktyk użytkowników, okazuje się bliższa komplementarności niż konfliktowi.
„Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści. Raport z badań”, Centrum Cyfrowe, Warszawa 2012
Raport dostępny jest w Internecie na licencji Creative Commons: http://obiegikultury.centrumcyfrowe.pl/
Polecam również wersję „hasłowo-obrazkową”, mashup raportu: http://obiegikultury.centrumcyfrowe.pl/mashup/